Մենք տարբեր սեղանային խաղեր էինք բերում և խաղում էինք, շատ հավես էր, երբ ընկեր Սոնայի հետ հոլ էինք պտտացնում։ Նաև մենք գնացել էինք սահադաշտ և ես վերջապես սովորեցի չմուշկ քշել։ Ուսումնասիրում էինք Արցախյան բարբառը ընկեր Սոնայի հետ նաև անցել էինք տարազների մասին և ազգային խաղեր ենք խաղում, օրինակ՝ թաշկինակ, մուկն ու կատուն և այլն։

И только она это подумала, как увидела вдалеке огонёк — точно звёздочка в ветвях запуталась.

Пошла она на огонёк. Шла, шла и вышла на полянку. Посреди полянки большой костёр горит, а вокруг костра сидят двенадцать братьев, двенадцать месяцев. Сидят и тихо беседуют.

Подошла мачехина дочка к самому костру, не поклонилась, приветливого слова не сказала, а выбрала место, где пожарче, и стала греться.

Замолчали братья-месяцы. Тихо стало в лесу. И вдруг стукнул Январь-месяц посохом о землю.

— Ты кто такая? — спрашивает. — Откуда взялась?

— Из дому, — отвечает мачехина дочка. — Вы нынче моей сестре целую корзинку подснежников дали. Вот я и пришла по её следам.

— Сестру твою мы знаем, — говорит Январь-месяц, — а тебя и в глаза не видали. Ты зачем к нам пожаловала?

— За подарками. Пусть Июнь-месяц мне земляники в корзинку насыплет, да покрупней. А Июль-месяц — огурцов свежих и грибов белых, а месяц Август — яблок да груш сладких. А Сентябрь-месяц — орехов спелых. А Октябрь:

— Погоди, — говорит Январь-месяц. — Не бывать лету перед весной, а весне перед зимой. Далеко ещё до июня-месяца. Я теперь лесу хозяин, тридцать один день здесь царствовать буду.

— Ишь какой сердитый! — говорит мачехина дочка.- Да я не к тебе и пришла — от тебя, кроме снега да инея, ничего не дождёшься. Мне летних месяцев надо.

Нахмурился Январь-месяц.

— Ищи лета зимой! — говорит.

Махнул он широким рукавом, и поднялась в лесу метель от земли до неба — заволокла и деревья и полянку, на которой братья-месяцы сидели. Не видно стало за снегом и костра, а только слышно было, как свистит где-то огонь, потрескивает, полыхает.

Испугалась мачехина дочка.

— Перестань! — кричит. — Хватит!

Да где там!

Кружит её метель, глаза ей слепит, дух перехватывает. Свалилась она в сугроб, и замело её снегом.

А мачеха ждала-ждала свою дочку, в окошко смотрела, за дверь выбегала — нет её, да и только. Закуталась она потеплее и пошла в лес. Да разве найдёшь кого-нибудь в чаще в такую метель и темень!

Ходила она, ходила, искала-искала, пока и сама не замёрзла.

Так и остались они обе в лесу лета ждать.

А падчерица долго на свете жила, большая выросла, замуж вышла и детей вырастила.

И был у неё, рассказывают, около дома сад — да такой чудесный, какого и свет не видывал. Раньше, чем у всех, расцветали в этом саду цветы, поспевали ягоды, наливались яблоки и груши. В жару было там прохладно, в метель тихо.

— У этой хозяйки все двенадцать месяцев разом гостят! — говорили люди.

Кто знает — может, так оно и было.

Շիրակի մասին տեղեկություն

Շիրակը Հայաստանի տարածաշրջաններից մեկն է, որը գտնվում է երկրի հյուսիս-արևմտյան հատվածում՝ Գեղարքունիքի, Տավուշի, Արմավիրի և Կոտայքի մարզերի հետ սահմանակից։ Շիրակ մարզը հայտնի է իր հարուստ պատմությամբ, մշակույթով և ազգային ավանդույթներով։ Շիրակի մայրաքաղաքը Գյումրին է, որն ունի մենակած և ինքնատիպ ոճ, ինչպես նաև հանդիսանում է Հայաստանի երկրորդ խոշորագույն քաղաքը։ Շիրակի բնությունը բազմազան է՝ այստեղ կան սարեր, լճեր և հողի շատ բեղմնավոր տարածքներ։

Շիրակը հռչակվել է որպես մարզ, որն ունի շատ ծերության և մշակույթի ժառանգություն։ Այն եղել է Հայաստանի տարբեր պատմական ժամանակաշրջանների կարևոր կենտրոններից մեկը, իսկ Գյումրին հայտնի է իր արևմտահայկական մշակույթի պահպանմամբ։

Շիրակի խոհանոց

Շիրակի խոհանոցը տարբերվում է հայկական այլ շրջաններից իր ավանդական ուտեստներով և հատուկ համերով։ Շիրակի խոհանոցում լայնորեն օգտագործվում են տեղական արտադրության մթերքներ՝ միս, կաթնամթերք, բույսեր ու բանջարեղեն։ Այս տարածաշրջանում շատ տարածված են խմորեղենները, մսային ուտեստները և թարմ աղանդերը։

Ահա մի քանի ավանդական ուտեստներ Շիրակի խոհանոցից.

1. Կախոց – Կախոցը շիրակի ազգային ուտեստներից է, որը պատրաստվում է գոմաղբի կամ հորթի մսից։ Այն խաշում է՝ հաճախ համեմված սոխով, պղպեղով և այլ համեմունքներով։
2. Խաշ – Շիրակում խաշը պատրաստում են հիմնականում գառի ոտքերից, այն համեմում են կարտոֆիլով, սոխով, համեմունքներով։ Խաշն ավանդաբար ուտում են առավոտյան՝ բրենդացիր հացով։
3. Բակլավա – Այս համեղ աղանդերը պատրաստվում է փխրուն խմորից և լցվում է ընկույզով կամ դաշտային ընկույզով։
4. Տոլմա – Տոլման սովորաբար պատրաստվում է մսից կամ բուսական հյութերից, որոնց մեջ դրվում են ներմուծված բաղադրիչներ։

Շիրակի տարազներ

Շիրակի տարազները հատկապես հայտնի են իրենց հարսանյաց և տոնական տեսքով։ Շիրակի տարազները ունեն հարուստ և բազմատեսակ ձևեր, որոնք բնորոշ են տարբեր ավանդույթներին և համայնքների։ Շիրակի հիմնական տարազը հիշեցնում է հայ միջնադարյան տառապանքի, սակայն այն առանձնանում է որոշակի գույներով և ձևերով։

Շիրակի ավանդական տղամարդկանց տարազները հաճախ ունեն երկար մանյակներ, որոնք ընդգծում են տղամարդու իր հասարակությունը։ Մարդիկ հաճախ կրում են նաև կոշիկներ, որոնք պատրաստվում են բրդե կամ թելի գործածությամբ։

Կանանց տարազները ունեն հատկապես գեղեցիկ հյուսվածքներ, որոնց մեջ օգտագործվում են կենդանի գույներ՝ կարմիր, կանաչ, սպիտակ։ Պատրաստված են բարդ հյուսվածքներով շապիկներ, որոնք համակցվում են փափուկ բարձերի և վզնոցների հետ։

Տարազների մասին

Տարազները՝ հայկական ազգային հագուստները, մեր մշակույթի անբաժան մասն են։ Տարազը պատմականորեն արտահայտել է տվյալ շրջանի, ազգի և նույնիսկ սոցիալական դասի ինքնությունը։

Հայկական տարազի հիմնական բնութագրերը

1. Նյութը և գործվածքը

Տարազները հաճախ պատրաստվում էին բնական նյութերից, ինչպիսիք են բամբակը, մետաքսը և բուրդը։ Հագուստը զարդարվում էր ասեղնագործությամբ, որը հատուկ էր տվյալ տարածաշրջանին։

2. Կանացի տարազ

• Հագուստը ներառում էր երկար զգեստներ, որոնց վրա ավելանում էին զարդանախշեր։

• Կանանց գլխարկները հաճախ զարդարված էին մետաղական մանրամասներով կամ մարգարիտներով։

• Տարազի գույները խորհրդանշական էին՝ կարմիրը պտղաբերություն և կյանք էր խորհրդանշում, սպիտակը՝ մաքրություն։

3. Տղամարդու տարազ

• Տղամարդիկ կրում էին լայն տաբատներ և բաճկոններ, որոնք կոչվում էին «արխալուղ»։

• Գոտիները կարևոր տարր էին, որոնք հաճախ պատրաստվում էին մետաքսից կամ կաշվից։

4. Տարածաշրջանային տարբերությունները

• Տարազները տարբեր էին Հայաստանի յուրաքանչյուր տարածաշրջանում։ Օրինակ՝ Վանից, Սյունիքից կամ Լոռուց եկող տարազները տարբեր գույներ և նախշեր ունեին։

Տարազի նշանակությունը

Հայկական տարազը ոչ միայն հագուստ էր, այլև ինքնության արտահայտություն։ Այն ընդգծում էր մարդու ծագումը, ընտանեկան կարգավիճակը, սոցիալական դասը։ Այսօր տարազը օգտագործվում է ազգային տոների, հարսանիքների, մշակութային միջոցառումների ընթացքում։

Եթե հետաքրքրված եք հայկական տարազներով, Հայաստանում գործում են տարազի թանգարաններ և վարպետներ, ովքեր շարունակում են պատրաստել դրանք։

Հոլի և ղայթանի մասի

Հոլին և ղայթանը հայկական մշակույթի և ավանդույթների մաս են կազմում։ Դրանք հիմնականում կապված են ազգային խաղերի, արհեստների և հին ժամանակների առօրյայի հետ։

Հոլի մասին

Հոլը (կամ հայկական «կռուգան» խաղը) հին ժամանակներից երեխաների և անգամ մեծահասակների սիրելի զբաղմունքներից մեկն էր։ Այն փայտե կամ մետաղական խաղալիք է, որը պտտվում է տեղում՝ հատուկ թելով կամ ձեռքով շարժման միջոցով:

1. Հոլի կառուցվածքը

• Հոլը սովորաբար պատրաստվում է փայտից կամ մետաղից։

• Հիմնական բաղադրիչներն են՝

• սուր կամ կլորացված ծայրը (որն ապահովում է պտտման կայունությունը),

• գագաթային հատվածը՝ թելը փաթաթելու համար։

2. Ինչպես խաղալ հոլով

• Հոլի շուրջ թել էր փաթաթվում, որից հետո այն մեծ ուժով քաշվում էր։ Թելի հանման հետևանքով հոլը սկսում էր պտտվել։

• Նպատակն էր հոլը հնարավորինս երկար պտտել, իսկ խաղերի ժամանակ՝ խփել մրցակցի հոլին և այն «դուրս հանել» խաղադաշտից։

3. Կրթական և մշակութային նշանակությունը

• Հոլի խաղը ոչ միայն զվարճալի էր, այլև զարգացնում էր ձեռքի ճարտարությունը, սրությունն ու հնարամտությունը։

• Հոլի պտույտը հայկական մշակույթում խորհրդանշել է կյանքի անընդհատությունը։

Հին ավանդական խաղեր

Հայկական մշակույթում հին ավանդական խաղերը մեծ դեր են ունեցել թե՛ երեխաների, թե՛ մեծահասակների առօրյայում։ Դրանք ոչ միայն զվարճանքի միջոց էին, այլև նպաստում էին ֆիզիկական ուժի, ճարպկության, թիմային աշխատանքի և ռազմավարական մտածողության զարգացմանը։ Ահա մի քանի հայկական ավանդական խաղեր, որոնք փոխանցվել են սերնդեսերունդ։

1. Ծաղկախաղ

• Նպատակ: Խաղացողները հերթով ասում էին տարբեր ծաղիկների անուններ՝ առանց կրկնվելու։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Բոլորը նստում էին շրջանաձև և հերթով ասում ծաղիկների անուններ։

• Եթե ինչ-որ մեկը կրկնում էր անունը կամ չէր կարողանում պատասխանել ժամանակին, դուրս էր մնում խաղից։

• Զարգացնում է: Արագ մտածողություն, հիշողություն և բառապաշար։

2. Կռկռանի

• Նպատակ: Հաջողությամբ հաղթահարել մի քանի կետ կամ շրջան՝ ցատկելով մեկ ոտքի վրա։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Գետնին գծում էին շրջաններ կամ ութանիշ պատկեր։

• Խաղացողները հերթով պետք է ցատկեին մեկ ոտքի վրա՝ առանց գծերին դիպչելու։

• Այն, ով սխալվում էր, դուրս էր մնում խաղից։

• Զարգացնում է: Հավասարակշռություն, ճարպկություն և կենտրոնացվածություն։

3. Թումանախաղ

• Նպատակ: Հավաքել առավելագույն թումաններ (մետաղադրամներ կամ այլ փոքր առարկաներ)՝ հաղթելով մրցակիցներին։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Գետնին դրվում էին թումաններ (կամ քարեր), իսկ խաղացողները պետք է հատուկ նետված քարով փորձեին դրանք հանել շրջանից։

• Նա, ով առավելագույն թվով թուման էր հավաքում, հաղթում էր։

• Զարգացնում է: Ճշտություն, կենտրոնացում և ռազմավարական մտածողություն։

4. Քարկտիկ

• Նպատակ: Քարի միջոցով խփել դաշտի կենտրոնում դրված թիրախին։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Խաղացողները քարերը նետում էին հերթով՝ փորձելով դիպչել թիրախին։

• Նա, ով հավաքում էր ամենաշատ հարվածները, հաղթում էր։

• Զարգացնում է: Ճշտություն, ֆիզիկական ուժ և հաշվարկ։

5. Բռնոցի

• Նպատակ: Հետապնդել և բռնել մյուս խաղացողներին։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Մի խաղացող համարվում էր «բռնող», իսկ մյուսները փախչում էին։

• Բռնողը պետք է հպվեր մյուսներից մեկին, որպեսզի վերջինս դառնար «բռնող»։

• Զարգացնում է: Արագություն, ֆիզիկական ճարպկություն և հնարամտություն։

6. Հոլի խաղ

• Նպատակ: Պտտել հոլն այնպես, որ այն հնարավորինս երկար մնա խաղադաշտում։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Խաղացողները հերթով պտտում էին իրենց հոլերը։

• Եթե ինչ-որ մեկի հոլը դադարում էր պտտվել կամ դուրս էր գալիս սահմաններից, նա դուրս էր մնում։

• Զարգացնում է: Ճարտարություն և կենտրոնացում։

7. Շտկտկոցի

• Նպատակ: Մտածված կերպով թաքնվել, որպեսզի «բռնողը» չկարողանա գտնել։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Մեկ խաղացող փակում էր աչքերը և հաշվում մինչև որոշակի թիվ։ Մյուսները meanwhile թաքնվում էին։

• Բռնողը պետք է գտներ թաքնվածներին։

• Զարգացնում է: Արագ կողմնորոշում և թիմային մտածողություն։

8. Խաղեր թելով կամ ղայթանով

• Նպատակ: Պատրաստել ձևեր և պատկերներ թելով։

• Ինչպես է խաղը կազմակերպվում:

• Երկու խաղացող թելով ստեղծում էին տարբեր ձևեր՝ հմտորեն շարժելով ձեռքերը։

• Առաջին խաղացողի ձևը պետք էր շարունակել այնպես, որ չկոտրվեր գիծը։

• Զարգացնում է: Ձեռքի ճարտարություն և ստեղծագործականություն։

Այս ավանդական խաղերը ոչ միայն երեխաների առօրյայի մասն էին, այլև կարևոր մշակութային արժեք, որոնք ընդգծում են հայկական համայնքների ստեղծարարությունն ու ակտիվությունը։ Այսօր նման խաղերը վերակենդանացվում են՝ փոխանցելով պատմական ժառանգությունը նոր սերունդներին։

Մենք այսօր պտտեցնում էինք հոլ, պատրաստում էինք թելեր հոլերի համար խաղացինք թաշկինակ։ Եվս մենք այսօր խաղացինք մուկն ու կատուն և մի քիչ դիտեցինք տարազների մասին։

Հայերենի բարբառները լեզվաբանական և մշակութային արժեք ներկայացնող համակարգեր են, որոնք ձևավորվել են տարբեր աշխարհագրական, պատմական և սոցիալական պայմաններում։ Հայերենը բաժանվում է երկու հիմնական ճյուղի՝ արևմտահայերեն և արևելահայերեն, որոնցից յուրաքանչյուրը ունի բազմաթիվ բարբառներ։

Բարբառների հիմնական առանձնահատկությունները

1. Բառապաշար – Տարբեր բարբառներում կարող են օգտագործվել տարբեր բառեր նույն հասկացության համար։

2. Դերանային (գրավոր) և հնչյունական տարբերություններ – Հնչյունների արտասանության և քերականական ձևերի տարբերություններ։

Օրինակ՝ արևելահայերենում «տուն» բառը որոշ բարբառներում արտասանվում է «դուն», իսկ արևմտահայերենում՝ «դուն»։

3. Բարբառների աշխարհագրական բաժանումը

• Արևելյան բարբառներ՝ Հայաստանի, Արցախի, Վրաստանի և Իրանի հայ համայնքներում տարածված։

• Արևմտյան բարբառներ՝ Օսմանյան կայսրության տարբեր նահանգներում ձևավորված։

Հայերենի հայտնի բարբառներ

• Արցախյան բարբառ

• Գեղարքունիքի բարբառ

• Շիրակի բարբառ

• Կիլիկյան բարբառ

• Սասունի բարբառ

Այս բարբառները կարևոր են ինչպես լեզվաբանական հետազոտությունների, այնպես էլ հայ մշակույթի բազմազանության պահպանման համար։

Արցախի բարբառի մասին

Արցախի բարբառը հայերենի արևելյան բարբառներից է, որը տարածված է Արցախի և նրա շրջակա տարածքների բնակչության շրջանում։ Այն առանձնանում է ձայնավորների և բաղաձայնների յուրահատուկ հնչյունափոխությամբ, ինչպես նաև որոշ քերականական առանձնահատկություններով։ Արցախյան բարբառում բնորոշ է ձայնավոր «ա»-ի փոխարեն «օ» հնչյունի օգտագործումը (օրինակ՝ «խոզ» բառի փոխարեն «խազ»)։ Բարբառը պահպանել է որոշ հին լեզվական ձևեր, որոնք համարվում են գրական հայերենի նախամայր։ Արցախի բարբառը նաև ներառում է տեղային եզակի բառապաշար, որը արտացոլում է տարածաշրջանի պատմական և մշակութային ինքնատիպությունը։

Մարթին աշկը մենակ վըեղան կըքուշտանա-Մարդու աչքը միայն հողով կհագենա
Շանան մազ պուկելն էլ ըշխադանք ա – Շան մազ պոկելն էլ աշխատանք
Հավը տանը կենա, կոտն օտե – Հավը տանը կկայանա, ոտքը դուրս կգա
Թամկած էշը ծի չի տեռնալ – Հոգնած էշը ձի չի դառնա
Հողը վըրողեն, պերքը ուտողեն – Հողը մշակողն է բերքը ուտողը
Տեսսը հետչափե, մեհետ կտրե – Տեսքդ չափիր, հետո կտրիր
Կրակեն յրա յեղչըն ածել – Կրակից իր երեսին մոխիր են ցանել
Հարամը եկելա հըլալեն տարալ – Հարամն եկել է, հալալն տարել
Ամեն մարթքու հաց օտվել չի – Ամեն մարդու հետ հաց չես ուտի
Լավ ծաղկեն յրա մըղրաճանզլատ կինի – Լավ ծաղիկը իր մեղրը կտա